Το δόγμα του επαχθούς / απεχθούς / ειδεχθούς χρέους και η ελληνική κρίση

Στην αρχική του μορφή το άρθρο αυτό γράφτηκε για το περιοδικό Άρδην, χωρίς όμως να φτάσει σε δημοσίευση. Παρακάτω παρατίθεται μετά από περαιτέρω επεξεργασία.

Η έκρηξη της ελληνικής κρίσης χρέους, με την σταδιακή κατανόηση ότι αυτό είναι μη βιώσιμο, και ότι η εξυπηρέτησή του θα ήταν καταστροφική, προκάλεσε την διατύπωση κάποιων καινοτόμων απόψεων για την αντιμετώπισή του. Μέσα στο κλίμα των ημερών η μονομερής διαγραφή αυτού του χρέους ήταν και η πιο δημοφιλής.

Από τις πιο εμβληματικές μορφές αυτής τη άποψης ήταν ο Δημήτρης Καζάκης, ο οποίος απέκτησε φήμη εν μία νυκτί πάνω σε αυτήν την πλατφόρμα. Σε σειρά άρθρων στο «Ποντίκι» από τον Απρίλιο του 2010 ανέλυε το γιατί η Ελλάδα πρέπει μονομερώς να αρνηθεί το εξωτερικό της χρέος βάσει «της ρήτρας του διεθνούς δικαίου, που αποκαλείται odious debt ή απεχθές χρέος».¹ Σε ένα από αυτά ανέλυε ότι «Άρνηση πληρωμής του χρέους εδώ και τώρα σημαίνει άμεση παύση πληρωμών προς δανειστές... Σημαίνει ότι διαγράφουμε μονομερώς οφειλές που υπήρξαν προϊόν ρεμούλας και κερδοσκοπίας εις βάρος της χώρας και του λαού.»² Αμέσως μετά, ο Πέτρος Παπακωνσταντίνου έγραφε στην «Καθημερινή»³ για το «επαχθές χρέος», εισάγοντας έτσι μια λανθασμένη μετάφραση του όρου «odious debt».⁴

Η νομικίστικη αυτή προσέγγιση αποδείχθηκε εξαιρετικά δημοφιλής και σε σύντομο διάστημα την υιοθέτησαν μια σειρά μέσων, κυρίως του αριστερού χώρου (π.χ. «Ποντίκι»,⁵ «Αυγή»,⁶ «Μαρξιστική Σκέψη»⁷) αλλά και εκτός αυτού (π.χ. η ιστοσελίδα olympia.gr⁸). Στην παραπάνω συζήτηση, εισήλθε και η πρόταση του Κώστα Λαπαβίτσα για σύσταση Διεθνούς Επιτροπής Λογιστικού Ελέγχου του δημοσίου χρέους, ώστε αυτή να αποφανθεί περί του «απεχθούς» ποσοστού του χρέους, το οποίο η Ελλάδα δεν θα υποχρεούτο να αποπληρώσει.⁹ Μάλιστα, εμβαθύνοντας κατά τι την προσέγγιση του Παπακωνσταντίνου (και με σωστή μετάφραση) σημειώνει «ότι η έννοια του «απεχθούς» χρέους εισήχθη στο διεθνές δίκαιο από το ρώσο νομικό Αλεξάντερ Ναούμ Σακ».

Σχετική πρόταση μάλιστα κατατέθηκε και στην Βουλή δια της Ανεξάρτητης Βουλευτού Σοφίας Σακοράφα στην ομιλία της επί της ψήφισης του προϋπολογισμού της 22/12/2010¹⁰ με την στήριξη του Λεωνίδα Βατικιώτη.¹¹ Τις παραπάνω απόψεις συνόψισε το ντοκιμαντέρ Debtocracy του Άρη Χατζηστεφάνου που κυκλοφόρησε στις 6/4/2011. Την επιστημονική έρευνα έκανε ο Λ. Βατικιώτης, ενώ παρουσιάζεται και συνέντευξη του Κ. Λαπαβίτσα. Αποτέλεσμα ήταν η σύσταση ξεχωριστής πρωτοβουλίας, με την στήριξη άνω των 200 προσωπικοτήτων από την Ελλάδα¹² και το εξωτερικό.¹³

Είναι αξιοσημείωτο ότι όλη η παραπάνω ιδεολογική ζύμωση προήλθε από τον χώρο της Αριστεράς και σχεδόν νομοτελειακά προκάλεσε συγκρούσεις μεταξύ διαφόρων ρευμάτων, χαρακτηριστικές της φραξιονιστικής τάσης των Αριστερών διανοουμένων όταν η συζήτηση έρχεται σε θέματα τακτικής. Έτσι, ο «Ριζοσπάστης» επιτέθηκε στις προτάσεις των «αριστερών οικονομολόγων» του ΣΥΡΙΖΑ – υπονοώντας τον Δ. Καζάκη – για αναδιαπραγμάτευση του χρέους, χαρακτηρίζοντάς τες «διαχειριστικές».^14,15 Με την σειρά του και ο Δ. Καζάκης επιτέθηκε στην πρωτοβουλία της Σ. Σακοράφα – μεταξύ άλλων για τον διεθνή χαρακτήρα της επιτροπής.¹⁶ Επίσης επιτέθηκε και στην ανοιχτή συγκέντρωση της 31/5/2011 με συμμετοχή του Μίκη Θεοδωράκη για την παράλειψη των διοργανωτών να αναφερθούν στο «επαχθές» χρέος – εμμένοντας στον συγκεκριμένο όρο και όχι στο «απεχθές» που χρησιμοποιούσε το στρατόπεδο Λαπαβίτσα-Σακοράφα.¹⁷

Το δόγμα του «ειδεχθούς χρέους»

Είτε ρητώς είτε όχι, οι παραπάνω απόψεις εμπνέονται από το δόγμα του ειδεχθούς χρέους (odious debt), κατά το οποίο εθνικά χρέη που συνομολογήθηκαν εν αγνοία και εις βάρος της χώρας και του λαού μπορούν να αποκηρύσσονται. Ο όρος «odious debt» / «dette odieuse» είναι ήδη σε χρήση ήδη από τον 18ο αιώνα, και τον συναντάμε από τραγούδια της ταβέρνας μέχρι σε μεταφράσεις πατερικών κειμένων.¹⁸ Όμως η χρήση του για την διατύπωση ενός νομικού δόγματος έγινε από έναν κατά τα άλλα άγνωστο νομικό, τον Αλεξάντερ Σακ, για την ζωή του οποίου πολλές ανακρίβειες έχουν γραφεί.¹⁹ Το 1927, και κατά την διαμονή του στο Παρίσι, ο Σακ συνέγραψε ένα βιβλίο σχετικά με το θέμα των εθνικών χρεών, στο οποίο διατύπωνε την άποψη ότι:²⁰

Αν μια δεσποτική εξουσία συνάπτει χρέος όχι για τις ανάγκες και προς τα συμφέροντα του Κράτους, αλλά για να ενισχύσει το δεσποτικό της καθεστώς, για να καταστείλει τον πληθυσμό που την πολεμάει, κλπ, τότε αυτό το χρέος είναι ειδεχθές για τον πληθυσμό και όλο το Κράτος. Αυτό το χρέος δεν αποτελεί υποχρέωση του έθνους· είναι χρέος του καθεστώτος, χρέος προσωπικό της εξουσίας που το σύναψε, κατά συνέπεια καταπίπτει με την πτώση αυτής της εξουσίας.

(μετάφραση δική μου)

Αυτό το δόγμα προήλθε, εν μέρει, από συγκεκριμένα ιστορικά προηγούμενα, τα οποία εξετάζει ο συγγραφέας. Ένα από αυτά ήταν η άρνηση των χρεών της Κούβας προς την Ισπανία μετά την απελευθέρωσή της. Με μια διαφορά όμως: η άρνηση αυτή έγινε αφού οι ΗΠΑ είχαν «απελευθερώσει» την Κούβα από την παραπαίουσα Ισπανική αυτοκρατορία, κατά τον Αμερικανοϊσπανικό πόλεμο του 1898. Δηλαδή ήταν μια άρνηση χρεών που έγινε (βολικά) από θέσεως ισχύος ωφελώντας τον ισχυρό.

Ο Σακ και το έργο του δεν βγήκαν από την αφάνεια εντελώς τυχαία. Ο χείμαρρος αναφορών στο έργο του ξεκίνησε αμέσως μετά την πτώση του καθεστώτος του Σαντάμ Χουσεΐν, όταν ετίθεντο επί τάπητος τα χρέη του Ιράκ (βλ. διάγραμμα). Και αυτός ο χείμαρρος δεν προήλθε από οργανώσεις κατά των τραπεζών και της υπερχρέωσης του τρίτου κόσμου, αλλά από τους νεοσυντηρητικούς της κυβέρνησης Μπους. Αμέσως μετά την κατάληψη του Ιράκ, ήλπιζαν ότι τα πετροδολάρια από την εκμετάλλευση των πετρελαϊκών κοιτασμάτων του Ιράκ θα πήγαιναν σε εκείνους και στους φίλους τους, και όχι στους δανειστές του Ιράκ.

Είναι χαρακτηριστικό ότι σε ακρόαση της Επιτροπής της Γερουσίας επί των Ενόπλων Δυνάμεων, ο Γούλφοβιτς είχε δηλώσει ότι λόγω της κυβερνητικής αλλαγής, η Ρωσία, η Γαλλία και η Γερμανία (που κατείχαν μεγάλο μέρος Ιρακινών χρεών και... "κατά τύχη" ήταν αντίθετες στην εισβολή) θα έπρεπε να σκεφτούν να διαγράψουν "μέρος ή το σύνολο του χρέους".²¹ "Ελπίζω... να σκεφτούν τα μεγάλα χρέη που προήλθαν από χρήματα που δανείστηκε ο δικτάτορας για να αγοράσει όπλα και να χτίσει παλάτια και εργαλεία καταπίεσης" έλεγε ο ανθρωπιστής αρχιτέκτονας του πολέμου.

Η άρνηση χρεών στην πράξη: ένα παράδειγμα

Η άρνηση χρεών δεν είναι θέμα δόγματος αλλά συμφέροντος. Μπορούμε λοιπόν να υποψιαστούμε ότι υπάρχουν περιπτώσεις εφαρμογής αυτών των αρχών και πριν την θεωρητική θεμελίωσή τους από τον Σακ. Το σημείο-κλειδί είναι το πώς αυτές οι αρχές εφαρμόζονται στην πράξη, κάτι που έχει άμεσο ενδιαφέρον και για την ελληνική περίπτωση.

Το 1917 ο Federico Tinoco, Υπουργός Πολέμου της Κόστα Ρίκα, κατέλαβε την Προεδρία με πραξικόπημα, την οποία και κράτησε μέχρι το 1919, οπότε και παραιτήθηκε. Κατά την διάρκεια της παραμονής του στην εξουσία, ο Tinoco δανείστηκε 250.000 δολάρια από την Royal Bank of Canada, χρέος που αρνήθηκε να αναγνωρίσει η επόμενη κυβέρνηση, και που ακύρωσε με νόμο του 1922. Η Βρετανία ζητούσε την αναγνώριση του χρέους προς την τράπεζα, που ήταν Βρετανική επιχείρηση. Προς επίλυση του παραπάνω, οι δύο χώρες προσέφυγαν σε επιδιατησία το 1922, την οποία κέρδισε η Κόστα Ρίκα. Το παραπάνω περιστατικό παρουσιάζει όλα τα επιμέρους χαρακτηριστικά της πιστής εφαρμογής του δόγματος του ειδεχθούς χρέους, όμως υπάρχουν και επιπλέον λεπτομέρειες που διαφοροποιούν την εικόνα.

Η πρώτη σημαντική λεπτομέρεια είναι ότι ο νόμος του 1922 ακύρωνε κάθε συμφωνία της Κυβέρνησης Τινόκο με ιδιώτες ή κράτη. Μεταξύ αυτών ήταν και η σύμβαση Aguilar-Amory (1918), που εκχωρούσε τα δικαιώματα έρευνας και εξόρυξης πετρελαίου στην εταιρεία John M. Amory & Son της Νέας Υόρκης, και τα οποία είχε κατόπιν αποκτήσει η Βρετανική Central Costa Rica Petroleum Company. Με αυτήν την σύμβαση η Βρετανία θα έβαζε στο χέρι τα σημαντικά πετρελαϊκά κοιτάσματα της Κόστα Ρίκα, σε αντίθεση με το δόγμα Μονρόε που επέτασσε την διακοπή της Ευρωπαϊκής επιρροής στην Αμερικανική Ήπειρο.

Η άλλη σημαντική λεπτομέρεια είναι ότι Δικαστής στην επιδιαιτησία ήταν ο William Howard Taft, πρώην Πρόεδρος των ΗΠΑ και τότε επικαφαλής του Ανωτάτου Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου. Κατ'αρχήν, η ιδιότητά του υποδήλωνε την στήριξη των ΗΠΑ στην υλοποίηση της όποιας απόφασης. Επιπλέον, ως προς την απόφασή αυτή, μπορεί να υποτεθεί ότι ο Taft θα φρόντιζε πρωτίστως τα συμφέροντα των Αμερικανικών επιχειρήσεων, οπότε είναι εύλογο ότι δεν θα την ελάμβανε υποκινούμενος από ιδεαλισμό, ή αυστηρή νομική σκέψη. Μάλιστα, το επιχείρημά του δεν ήταν ότι ο Τινόκο ήταν παράνομος ηγέτης κατά τον ορισμό του Σακ (αντίθετα τον θεωρούσε de facto ηγέτη απο την στιγμή που είχε την εξουσία), αλλά ότι εφόσον η Βρετανία δεν είχε αναγνωρίσει την Κυβέρνησή του δεν μπορούσε να συνέλθει σε συμφωνίες μαζί της. Δηλαδή ο Taft φαίνεται να επιθυμούσε την ακύρωση του χρέους για τόσο ανθρωπιστικούς λόγους όσο και ο Γούλφοβιτς το 2003.

Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε πολύ συνοπτικά και άλλες αντίστοιχες περιπτώσεις αρνήσεως χρεών: Η 14η τροπολογία του Αμερικανικού Συντάγματος (1868) ακύρωνε τα δημόσια χρέη που συνήφθησαν για τον σκοπό της «στάσης ή επανάστασης», υπονοώντας τα εξωτερικά δάνεια που είχαν συνάψει οι Νότιες Πολιτείες κατά τον Αμερικανικό Εμφύλιο. Αντίστοιχες περιπτώσεις αποτελούν η Σοβιετική ακύρωση των Τσαρικών χρεών μετά την Οκτωβριανή επανάσταση (1917), και η Ναζιστική ακύρωση των Αυστριακών χρεών μετά την προσάρτηση της Αυστρίας (1938).

Είναι δύσκολο να μπούμε σε αυστηρώς δικονομική ανάλυση του θέματος, καθώς είναι αμφίβολο αν υπάρχει μέχρι σήμερα κοινώς αποδεκτή σχετική νομική σκέψη. Εν πάση περιπτώσει όμως, τέτοια αυστηρή ανάλυση ίσως να είναι και περιττή. Θέματα διεθνών σχέσεων σπανίως ρυθμίζονται βάσει ηθικής ή νομιμότητας, αλλά μέσω ισορροπίας δυνάμεων και τετελεσμένων. Δεν είναι τυχαίο το ότι σε όλα τα παραπάνω παραδείγματα η αποκήρυξη των χρεών έγινε όταν υπήρχε σχετική, ή απόλυτη, αδυναμία του δανειστή να απαιτήσει το χρέος. Δεν είναι τυχαίο το ότι η άρνηση πληρωμής έγινε από κράτη ισχυρά και με εμπιστοσύνη στον εαυτό τους (ΗΠΑ, Σοβιετική Ένωση, Ναζιστική Γερμανία).

Το ελληνικό ζήτημα

Το ελληνικό δημόσιο χρέος είναι πράγματι μη βιώσιμο και η εξυπηρέτησή του είναι μαθηματικώς βέβαιο ότι θα διαλύσει την ελληνική οικονομία και την ελληνική κοινωνία. Μια ελεγχόμενη χρεωκοπία έχει ήδη ξεκινήσει, όμως αυτή ξεκίνησε από τις εσωτερικές οφειλές του ελληνικού κράτους σωρεύοντας τις συνέπειες στην ελληνική οικονομία.²² Η ελεγχόμενη αυτή χρεωκοπία θα μπορούσε να έχει γίνει με πιο δημιουργικό και λιγότερο αυτοκαταστροφικό τρόπο βγάζοντας την Ελλάδα από την δύσκολη θέση. Π.χ., την κρίσιμη περίοδο πριν το μνημόνιο ο Γιάννης Βαρουφάκης, χωρίς να μιλάει για «επαχθές» ή «απεχθές» χρέος, είχε προκρίνει την πτώχευση (στάση πληρωμών) ως σχετικά ανέξοδο εργαλείο και προσωρινό για την έξοδο από την δύσκολη θέση. Δεν πρότεινε την πράξη αυτή ως ιδεολογία, αλλά ως τακτική για να αποδεχθούν οι δανειστές ένα γενναίο κούρεμμα στα υπάρχοντα ομόλογα.²³

Είναι σχεδόν βέβαιο ότι κανείς σχεδόν από όσους όσοι ανακινούσαν το θέμα του ειδεχθούς/απεχθούς/επαχθούς χρέους δεν είχε διαβάσει τις 608 σελίδες του πονήματος του Σακ. Είναι δε εξίσου βέβαιο ότι στην πλειοψηφία τους δεν κατανοούσαν ότι αυτό ανασύρθηκε από την αφάνεια και έφτασε στα αυτιά τους, εξαιτίας των χρεών του Ιράκ που οι ΗΠΑ επείγονταν να επιρρίψουν στον Σαντάμ Χουσεΐν.

Χωρίς να εξετάσουν το ιστορικό πλαίσιο περιπτώσεων αποκήρυξης χρέους, και χωρίς κάποια ευελιξία και ευρηματικότητα στις προτάσεις (οι καθαροί ιδεολόγοι συνήθως δεν είναι ευέλικτοι) αναλώθηκαν σε μια δικολαβίστικη και ηθικού τύπου συζήτηση, ωσάν να υπήρχε κάποιο δικαστήριο που αυτομάτως θα δικαίωνε ένα καλό επιχείρημα και μια ηθική θέση. Παρουσιάσθηκαν το ίδιο άκαμπτοι με την απέναντι πλευρά που δεν συζητούσε την οποιαδήποτε επίσημη στάση πληρωμών επικαλούμενη επιχειρήματα ηθικής και ιδεολογίας. Αγνόησαν την γεωπολιτική και το ζήτημα των συσχετισμών ισχύος. Παρέβλεψαν ότι μονομερείς αποκηρύξεις χρεών, μόνιμες και όχι προσωρινές, γίνονταν επιτυχώς μόνον από θέσεως ισχύος.

Υπό αυτό το πρίσμα θα αποτελούσε ιστορική πρωτοτυπία για την Ελλάδα να παίξει το χαρτί της μονομερούς και δια παντός αποκήρυξης των χρεών υπό τις παρούσες συνθήκες. Όχι μόνον τις αντικειμενικές συνθήκες (κατάρρευση εσωτερικής παραγωγής, συμμετοχή σε κοινό νόμισμα, γειτνίαση με την Τουρκία, κλπ), αλλά και τις υποκειμενικές: Έχουμε άρχουσες τάξεις έτοιμες να συγκρουστούν με τις ξένες ελίτ; Υπάρχουν ηγέτες που έχουν το σθένος να ηγηθούν μιας τέτοιας σύγκρουσης; Εμπιστεύονται οι Έλληνες πολίτες τους ηγέτες τους; Τους εμπιστεύονται σε τέτοιο βαθμό που να τους ακολουθήσουν στην μάχη που θα ακολουθήσει;

Αν ναι, εμπρός. Θα ήταν όμως καταστροφικό να μας τέλειωναν τα ψυχικά καύσιμα στα μισά της διαδρομής.

Παραπομπές

1 Δημήτρης Καζάκης, Κι αν δεν πληρώσουμε; Το Ποντίκι, 1/4/2010 (διαθέσιμο στο http://topontiki.gr/article/9780).

2 Δ. Καζάκης, Άρχισε η σταδιακή παύση πληρωμών, Το Ποντίκι, 8/7/2010 (διαθέσιμο στο http://www.topontiki.gr/article/7902).

3 Πέτρος Παπακωνσταντίνου, Το επαχθές χρέος και η μυστική βοή, Καθημερινή 24/4/2010 (διαθέσιμο στο http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_columns_1_24/04/2010_398663 και στο http://www.kathimerini.gr/719734/opinion/epikairothta/arxeio-monimes-sthles/to-epax8es-xreos-kai-h-mystikh-voh).

4 Εξ' ορισμού, κάθε χρέος είναι «επαχθές» διότι σωρεύει άχθος (βάρος) στον οφειλέτη. Ο όρος «odious» μεταφράζεται καλύτερα ως «απεχθές», «στυγερό», «ειδεχθές», «κακόβουλο».

5 Το ελληνικό επαχθές χρέος, Το Ποντίκι, 9/6/2010 (διαθέσιμο στο http://topontiki.gr/article/6731).

6 Γιάννης Τόλιος, Επαχθές χρέος και η... "στροφή του διαβόλου"!, Η Αυγή, 19/12/2010 (διαθέσιμο στο http://www.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=588263).

7 Γιάννης Τόλιος, Το “επαχθές” χρέος, μηχανισμός οικονομικής εκμετάλλευσης και εθνικής κηδεμονίας, Μαρξιστική σκέψη, τόμος 2, Μάιος-Αύγουστος 2011 (διαθέσιμο στο http://www.marxistikiskepsi.gr/index.php/el/2ndvolume/85-tolios2).

8 Παναγιώτης Τραϊανός, Η MEGA-λη παράσταση του τρόμου, olympia.gr, 9/5/2010 (διαθέσιμο στο http://olympia.gr/2010/05/09/η-mega-λη-παράσταση-του-τρόμου).

9 Κώστας Λαπαβίτσας: Διεθνής επιτροπή να ελέγξει το ελληνικό χρέος, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 5/12/2010, (διαθέσιμο στο http://www.enet.gr/?i=issue.el.home&date=05/12/2010&s=apoyh&c=oikonomia).

10 ΙΓ' ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΠΡΟΕΔΡΕΥΟΜΕΝΗΣ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΣΥΝΟΔΟΣ Β', ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ ΜΘ', 22/12/2010, σελ. 94-99 (διαθέσιμο στο http://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/a08fc2dd-61a9-4a83-b09a-09f4c564609d/es101222_1.doc).

11 Λεωνίδας Βατικιώτης, Μονόδρομος η Επιτροπή Λογιστικού Ελέγχου του δημοσίου χρέους, Ο δρόμος της Αριστεράς, τ. 46, 31/12/2010, σελ. 10 (διαθέσιμο στο http://e-dromos.gr/index.php?option=com_flippingbook&Itemid=69&book_id=52).

12 Εκτός της Σ. Σακοράφα και του Λ. Βατικιώτη, μεταξύ των υπογραφόντων ήταν και οι Κώστας Βεργόπουλος, Βασίλης Βιλιάρδος, Γιώργος Δελαστίκ, Μανόλης Γλέζος, Άρης Καζάκος, Γιώργος Κασιμάτης, Γιώργος Κατρούγκαλος, Παναγιώτης Λαφαζάνης, Νότης Μαριάς, Σάββας Ρομπόλης, Στάθης Σταυρόπουλος, Γιάννης Τόλιος και Άρης Χατζηστεφάνου (ο πλήρης κατάλογος στο http://elegr.gr/details.php?id=16).

13 Εκτός του Κ. Λαπαβίτσα, μεταξύ των υπογραφόντων ήταν και οι Noam Chomsky, Jacques Nikonoff, Tarik Ali, Shamir Amin (ο πλήρης κατάλογος στο http://elegr.gr/details.php?id=13).

14 Η άποψή μας, Διαχείριση ή ανατροπή; Ριζοσπάστης, 26/5/2010, σελ. 5 (διαθέσιμο στο http://www1.rizospastis.gr/page.do?publDate=26/5/2010&pageNo=5&direction=1).

15 Μάκης Παπαδόπουλος, Το φόβητρο της χρεοκοπίας και η διέξοδος της λαϊκής αντεπίθεσης, Ριζοσπάστης της Κυριακής, 30/5/2010, σελ. 10 (διαθέσιμο στο http://www1.rizospastis.gr/story.do?id=5674179&publDate=30/5/2010).

16 Δημήτρης Καζάκης, “Διεθνής” Επιτροπή Ελέγχου του Δημοσίου Χρέους; 17/1/2011 (διαθέσιμο στο http://kassios.wordpress.com/2011/01/17/επιτροπή-ελέγχου-του-δημοσίου-χρέους).

17 Δ. Καζάκης, Σιωπή ιχθύος για το επαχθές χρέος, 25/5/2011 (http://dimitriskazakis.blogspot.com/2011/05/blog-post_26.html).

18 Ο όρος συναντάται, π.χ. στα: (α) Scipion Duperier, Les oeuvres fu feu noble, Toulouse 1721, σελ. 66 (διαθέσιμο στο http://books.google.gr/books?id=V4AVo1bqEacC). (β) The new vocal enchantress, containing an elegant selection of the newest songs, 1788, σελ. 39: «When duns and bailiffs teize my soul/ With odious debt and odious jail;/ Then I fondly clasp the bowl,/ And in the bottom look for bail» (διαθέσιμο στο http://books.google.gr/books?id=n7QDAAAAQAAJ). (γ) Σε γαλλική μετάφραση της 41ης ομιλίας του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου περί Γενέσεως: Oeuvres complètes de S. Jean-Chrysostôme, Bordes frères, Paris & Nancy 1864, σελ. 400 (διαθέσιμο στο http://books.google.gr/books?id=kwJn9ni51rYC).

19 Ο Alexander Nahum Sack ή Αλεξάντρ Ναούμοβιτς Σακ (1890-1955) ήταν ένας Ρωσοεβραίος δικηγόρος, που αφού εργάστηκε (πιθανώς ως σύμβουλος επί οικονομικών θεμάτων) σε επιτροπές της προσωρινής επαναστατικής κυβέρνησης της Ρωσίας το 1917, διέφυγε τις διώξεις των Μπολσεβίκων μεταναστεύοντας στο εξωτερικό. Στην Γαλλία έφτασε το 1925. Δίδαξε σε διάφορα ινστιτούτα στο Παρίσι και στην Χάγη, εργάστηκε για λογαριασμό μιας Βρετανικής ασφαλιστικής εταιρείας., από το 1930 δίδαξε για δύο χρόνια ως επισκέπτης καθηγητής Διεθνούς Δικαίου στο Northwestern University στις ΗΠΑ και για άλλα ένδεκα στο New York University, μέχρι που απολύθηκε. Μεταξύ 1943-47 εργάστηκε στο Αμερικανικό Υπουργείο Δικαιοσύνης, και αφού εργάστηκε για ένα διάστημα ως δικηγόρος, πέθανε σε συνθήκες απόλυτης ένδειας σε πτωχοκομείο του Μπρόνξ. Για πιο ακριβείς πληροφορίες για την ζωή του, βλ. S. Ludington, M. Gulati, A Convenient Untruth: Fact and Fantasy in the Doctrine of Odious Debts, Virginia Journal of International Law, 2008, 48:3, 595-639.

20 «Si un pouvoir despotique contracte une dette non pas pour les besoins et dans les intérêts de l'État, mais pour fortifier son régime despotique, pour réprimer la population qui le combat, etc., cette dette est odieuse pour la population de l' Etat entier. Cette dette n'est pas obligatoire pour la nation ; c'est une dette de régime, dette personnelle du pouvoir qui l'a contractée, par conséquent elle tombe avec la chute de ce pouvoir». Alexander N. Sack, Les effets des transformations des états sur leurs dettes publiques et autres obligations financières, Recueil Sirey, Paris 1927 (με πρόλογο του Νικολάου Πολίτη, διπλωμάτη και πρώην υπουργού Εξωτερικών της προσωρινής κυβέρνησης του κινήματος του 1922). Μερική ηλεκτρονική ανατύπωση διατίθεται στο http://cadtm.org/IMG/pdf/Alexander_Sack_DETTE_ODIEUSE.pdf.

21 Alan Elsner, U.S. Considering “Odious Debt” Doctrine for Iraq, REUTERS NEWS, 29/4/2003 (αναδημοσιεύεται στο http://www.freerepublic.com/focus/f-news/902480/posts).

22 Αυτή η χρεωκοπία έχει γίνει με διάφορους τρόπους, όπως π.χ. μέσω στάσης πληρωμών σε προμηθευτές [π.χ. μέσω αναδρομικών εκπτώσεων (rebate) και επιστροφών (clawback) από παρόχους υγείας και φαρμακευτικές), μέσω στάσης πληρωμών σε επιχειρήσεις εν γένει (π.χ. καθυστερήσεις στις επιστροφές ΦΠΑ), σε ασφαλισμένους (π.χ. καθυστερούμενες καταβολές συντάξεων), σε δημοσίους υπαλλήλους (μειώσεις μισθών) κλπ. Επίσης από το κούρεμα των ελληνικών ομολόγων όταν πλέον τα διακρατούσαν οι ελληνικές τράπεζες και μόνον αφού τα ξεφορτώθηκαν οι ξένες. Γενικότερα όλες οι μέθοδοι ελεγχόμενης χρεωκοπίας υιοθετήθηκαν πλην εκείνης που αφορούσε σε ομόλογα στην κατοχή ξένων τραπεζών και hedge funds.

23 (α) Γιάννης Βαρουφάκης, Χρεοκοπούμε; 9/4/2010, http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.8emata&id=1892. (β) Γιάννης Βαρουφάκης, Η αισιόδοξη πλευρά της χρεοκοπίας, 28/4/2010, http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.8emata&id=2075.