Ευρώ ή δραχμή; Μια καθυστερημένη συζήτηση

Η ελληνική κρίση χρέους έφερε διά της βίας στον δημόσιο διάλογο μια συζήτηση που ουσιαστικώς δεν έγινε ποτέ. Από την δημοσίευση της έκθεσης της Επιτροπής Ντελόρ τον Απρίλιο του 1989 και μέχρι την επίσημη εισδοχή της Ελλάδας στην ευρωζώνη τον Ιούνιο του 2000 (περνώντας από την ψήφιση της Συνθήκης του Μάαστριχτ τον Ιούλιο του 1992), ελάχιστες ήταν οι φωνές που αναδείκνυαν τις προβληματικές πλευρές του εγχειρήματος. Το ζήτημα είχε τεθεί σε ανύποπτο χρόνο από τον Κώστα Κόλμερ το 2000,¹ ο οποίος μάλιστα είχε επανέλθει με δεύτερο βιβλίο το 2005.² Ο Κόλμερ απεδείχθη εν πολλοίς ορθός, όμως η κριτική του ήλθε υπερβολικά νωρίς, όταν δηλαδή το σύστημα της παγκοσμιοποίησης δεν είχε περιέλθει σε εμφανή κρίση.

Η άφιξη της κρίσης

Παρότι η ανάλυση του Κόλμερ αγνοήθηκε από ΜΜΕ, κόμματα και πολιτικούς χώρους το πρώτο αυτό διάστημα, η τάση αυτή άλλαξε όταν η κρίση του Δυτικού καπιταλισμού, και της Ελλάδας μέσα σε αυτόν, έγινε πλέον προφανής. Τότε άρχισε να γίνεται αναγκαστική η διατύπωση μιας αντίστοιχης ανάλυσης και από την διεθνιστική αριστερή διανόηση. Αυτό άρχισε δειλά-δειλά από τα τέλη του 2009³ και τις αρχές του 2010⁴. Η συζήτηση θα εξελισσόταν παράλληλα με εκείνη του χρέους, με τους ίδιους πρωταγωνιστές και συχνά με ταυτιζόμενα συμπεράσματα. Από τους πρώτους που ταχθηκαν υπέρ της αποχώρησης της Ελλάδας από το Ευρώ ήταν ο Άρης Χατζηστεφάνου από το ραδιόφωνο του Σκάι⁵ και η «Αυγή», η οποία μάλιστα την συσχέτιζε και με παύση πληρωμών.⁶ Το αίτημα θα ετίθετο ακόμα επιτακτικότερο από τα τέλη του 2010 και μετά, από τον Κώστα Λαπαβίτσα (University of London),⁷ τον Παναγιώτη Λαφαζάνη,⁸ τον Θόδωρο Κατσανέβα,⁹ τον Δημήτρη Καζάκη,¹⁰ τον Πάνο Παναγιώτου (XrimaNews.gr, GSTA Ltd, WTAEC Ltd),¹¹ τον Γιώργο Δελαστίκ,¹² τον Στέργιο Σκαπέρδα (University of California, Irvine)¹³ κ.ά. που υποστήριζαν την επιστροφή στην δραχμή. Την έξοδο από το ευρώ συνδύαζαν με παύση πληρωμών είτε ρητώς, είτε την άφηναν να εννοηθεί ως αναπόδραστη συνέπεια.

Στην επιστροφή στην δραχμή αντιπαρατάχθηκαν σειρά πολιτικών και σχολιαστών, των οποίων όμως τα σημεία αφετηρίας δεν ήταν κοινά. Από την μία πλευρά, και πολύ νωρίς στον διάλογο, ο Θεόδωρος Στάθης της Merit Securities ανέλυσε τα νομικά προβλήματα που θα δυσκόλευαν ένα τέτοιο εγχείρημα.¹⁴ Όμως, ως γνωστόν, η διεθνής πολιτική αρκετά συχνά παραβλέπει την διεθνή νομιμότητα, έτσι επόμενες αναλύσεις εστίασαν στις συνέπειες μιας τέτοιας κίνησης. Τέτοιες ήταν οι αναλύσεις των Δημήτρη Κατσίκα (ΕΛΙΑΜΕΠ),¹⁵ Κώστα Στούπα (capital.gr),¹⁶ Γιώργου Καισάριου (market-talk.net)¹⁷ και Γιάννη Βαρουφάκη (Παν. Αθηνών).¹⁸ Ο τελευταίος μάλιστα συμβουλεύει πάση θυσία παραμονή στο ευρώ, μέχρι την προδιαγεγραμμένη – κατά τον ίδιο – κατάρρευσή του. Σε παρόμοιο μήκος κύματος με τον προαναφερθέντα κινείται και ο Γρηγόρης Νικολόπουλος, για τον οποίο όμως τελική κατάληξη θα είναι απλώς η υποτίμηση του ευρώ.¹⁹ Τις απόψεις της αριστεράς περί παύσης πληρωμών και επιστροφής στην δραχμή, ο Νίκος Μουζέλης χαρακτήρισε... «πατριωτικό λαϊκισμό».²⁰ Η συζήτηση μάλιστα έφτασε σε τέτοια ένταση που το ενδεχόμενο επιστροφής στην δραχμή απεύχονταν στις στήλες τους ο Νίκος Δήμου²¹ και ο... Αντώνης Πανούτσος.²² Επί του ζητήματος απέφυγαν να τοποθετηθούν ρητώς ο Βασίλης Βιλιάρδος,²³ ο Νίκος Βαρσακέλης²⁴ και άλλοι.²⁵ Ενάντιος σε τέτοιο ενδεχόμενο θα ετίθετο και ο Διοικητής της ΤτΕ Γ. Προβόπουλος.²⁶

Τα κόμματα εξουσίας

Από πλευράς κομμάτων, το Πασόκ ετέθη εξαρχής εναντίον ενός τέτοιου ενδεχομένου, με χαρακτηριστικότερες τις συνεντεύξεις του Γιάννου Παπαντωνίου στο Al Jazeera (στην οποία θεώρησε το ενδεχόμενο «καταστροφή» διότι «η Ελλάδα στερείται ενδογενούς κουλτούρας σταθερότητας και πειθαρχίας»),²⁷ του Γιώργου Φλωρίδη στον Σκάι (στην οποία προέβλεψε επιστροφή στα σπήλαια)²⁸ και του Θεόδωρου Πάγκαλου στην El Mundo (στην οποία προέβλεψε κάθοδο τανκς για την προστασία των τραπεζών).²⁹

Δεν ήταν αξιοπερίεργο που η καιροσκοπική αναγγελία του δημοψηφίσματος «ευρώ ή δραχμή» από τον ΓΑΠ προκάλεσε όχι μόνον την μαζική αντίδραση σύσσωμης της κοινωνίας αλλά και των πλέον επιφανών στελεχών του Πασόκ, μερικά εκ των οποίων σχεδόν στασίασαν. Μόνον ο Ευάγγελος Βενιζέλος θα επέλεγε να εκτεθεί ανεπανόρθωτα· αρχικά στην ΚΟ του Πασόκ της 31/10/2011 δήλωνε:³⁰

Ο πολίτης θα κληθεί να απαντήσει αν είμαστε υπέρ της Ευρώπης, της Ευρωζώνης και του ευρώ [...] [H] προσφυγή στην άμεση βούληση του ελληνικού λαού, είναι η λύτρωση από το δράμα που βιώνει η χώρα.

Θα αρκούσαν δύο μέρες, ένα ταξιδάκι στις Κάννες (στο G20) και κάποιες συναντήσεις με τους πολιτικούς ανωτέρους του για να αποφανθεί ανερυθρίαστα ότι:

Η θέση της Ελλάδας μέσα στο ευρώ είναι μια ιστορική κατάκτηση της χώρας που δεν μπορεί να τεθεί υπό αμφισβήτηση. Το κεκτημένο αυτό του ελληνικού λαού δεν μπορεί να εξαρτηθεί από την διεξαγωγή δημοψηφίσματος.

Από τα λοιπά πολιτικά κόμματα, ενάντια σε σκέψεις επιστροφής στην δραχμή ετέθη η Νέα Δημοκρατία (δια στόματος του Προέδρου της Αντώνη Σαμαρά³¹ και δια δελτίων τύπου),³² η Δημοκρατική Συμμαχία (σε σειρά ομιλιών και συνεντεύξεων της Ντόρας Μπακογιάννη³³), ο Λαϊκός Ορθόδοξος Συναγερμός (δια της Αναπληρώτριας Εκπροσώπου Τύπου³⁴ και του Προέδρου του Γιώργου Καρατζαφέρη³⁵) και η Δημοκρατική Αριστερά (σε συνεντεύξεις του Φώτη Κουβέλη στον Real FM³⁶ και την «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία»³⁷ στις οποίες προέβλεψε καταστροφικές επιπτώσεις από μια τέτοια κίνηση). Στο ίδιο μήκος κύματος κινήθηκαν αρχικά οι Οικολόγοι Πράσινοι,³⁸ ανακοινώνοντας ότι δεν γίνεται «καμία συζήτηση» περί του θέματος. Βεβαίως, λιγότερο από ένα μήνα μετά ο Δημήτρης Φουτάκης, μέλος του Πανελλαδικού Συμβουλίου των ΟΠ, όχι μόνον έκανε σχετική συζήτηση, αλλά υποστήριξε ότι δεν πρέπει να δαιμονοποιούμε το ενδεχόμενο – καίτοι δυσάρεστο.³⁹

Ίσως η πιο δύσκολη ήταν η θέση του ΣΥΡΙΖΑ και του ΚΚΕ, που έπρεπε να συνδυάσουν τον ρεαλισμό, που επέτασσε την παραμονή στο ευρώ, χωρίς όμως η επιχειρηματολογία τους να φαίνεται συστημική. Από εκεί προήλθε μια σειρά διαφωνιών μεταξύ στελεχών (κυρίως στον ΣΥΡΙΖΑ), αλλά και εσωτερικών αντιφάσεων (κυρίως στο ΚΚΕ, όπου ο λόγος είναι πιο μονολιθικός).

Ο ΣΥΡΙΖΑ

Είναι αξιοσημείωτο ότι σε σχετικά ανύποπτο χρόνο – κατά την 2η Πανελλαδική του Σύσκεψη στις 10-12/4/2009 – ο ΣΥΡΙΖΑ είχε εκδώσει ανακοίνωση στην οποία ζητούσε:⁴⁰

Κατάργηση της πολιτικής ασυλίας που επέβαλε η Συνθήκη του Μάαστριχτ και κατοχύρωση του δημόσιου πολιτικού και κοινοβουλευτικού ελέγχου της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) και του Ευρωπαϊκού Συστήματος Κεντρικών Τραπεζών (ΕΣΚΤ), ανάμεσά τους και της Τράπεζας της Ελλάδας.

Είναι άγνωστο γιατί ανακαλύφθηκε ξαφνικά αυτή η πρόβλεψη της Συνθήκης του Μάαστριχτ, την οποία είχε υπερψηφίσει ο Συνασπισμός το 1992. Σε κάθε περίπτωση όμως, στο νομισματικό ζήτημα το αίτημα ήταν ακόμη συντηρητικό μένοντας στην «Αντιμετώπιση κατά προτεραιότητα της [... ΟΝΕ] και των συνεπειών των πολιτικών που τη συνοδεύουν σε βάρος των λαϊκών στρωμάτων». Όταν όμως η κρίση θα κλιμακωνόταν οι θέσεις θα άρχιζαν να γίνονται πιο ρητές. Ο Παναγιώτης Λαφαζάνης ετέθη υπέρ⁴¹ ενώ ο Δημήτρης Παπαδημούλης ετέθη εναντίον της αποχώρησης από το ευρώ.⁴² Ο Αλέξης Τσίπρας, πήρε αποστάσεις χαρακτηρίζοντας το δίλημμα «ψευδές»,⁴³ ενώ επαμφοτερίζουσα γραμμή είχε υιοθετήσει και ο πρώην βουλευτής Γιάννης Δραγασάκης.⁴⁴

Αμέσως μετά την αναγγελία του δημοψηφίσματος, το ζήτημα έγινε ακόμη πιο δύσκολο στον χειρισμό του από την Αριστερά. Η βουλευτής Ηρώ Διώτη πήρε αποστάσεις, υποστηρίζοντας ότι «δεν υπάρχουν αμιγώς εθνικές λύσεις και δεν υπάρχουν διλήμματα του τύπου “ευρώ ή δραχμή”. Το πρόβλημα δεν είναι το νόμισμα».⁴⁵ Αντιστοίχως, ο Αλέξης Τσίπρας χαρακτήρισε καταστροφική την επιστροφή στην δραχμή, αλλά κατάφερε να βρει μια ταξική δικαιολογία: με εθνικά νομίσματα θα οδηγούμαστε σε μια κατάσταση «που θα ανταγωνίζεται η δραχμή την λιρέτα και το εσκούδο, και οι Έλληνες εργαζόμενοι τους Ιταλούς και τους Πορτογάλους».⁴⁶ Με αυτή την ρητορική ντρίμπλα, κατάφερε να βρει έναν... ταξικό και αντιεθνικιστικό ρόλο για το ευρώ,⁴⁷ μένοντας στα πλαίσια που είχαν αρκετά χρόνια νωρίτερα προσδιοριστεί για μια κοσμοπολίτικη «ευρωπαϊκή» αριστερά. Τις φωνές στελεχών του ΣΥΡΙΖΑ υπέρ επιστροφής στην δραχμή τις δικαιολόγησε ως προερχόμενες από ένα ζωντανό κόμμα, ενώ δικαιολόγησε την παραμονή στο ευρώ ως παρέχουσα διαπραγματευτικές δυνατότητες.⁴⁸

Παρότι προερχόμενη από έναν ελάσσονα σχηματισμό, η τοποθέτηση στης Σοσιαλιστικής Διεθνιστικής Οργάνωσης «Ξεκίνημα» (συνιστώσας του ΣΥΡΙΖΑ μέχρι τον Απρίλίο του 2011) περιγράφει πιο συνοπτικά τα όρια της αριστερής θεωρητικής ανάλυσης. Στερούμενη στιβαρού θεωρητικού οπλοστασίου επί του νομισματικού ζητήματος, αποφαίνεται ότι «[η] ουσία του προβλήματος είναι ο καπιταλισμός – όχι το νόμισμα», αναπέμποντας έτσι οποιαδήποτε σχετική απόφαση στις καλένδες της πτώσης του καπιταλισμού. Οι προτάσεις τις μοιάζουν με Δελφικά «ήξεις-αφήξεις», καθώς στο δίλημμα «ευρώ ή δραχμή» αρνείται πεισματικά να λάβει θέση:⁴⁹

Η έξοδος από το € [sic] και από την ΕΕ, από μόνα τους, δεν προσφέρουν καμία λύση σε κανένα πρόβλημα. Είτε με το € είτε με τη δραχμή, ακόμη και με παύση πληρωμής του εξωτερικού χρέους, μια οικονομία όπως η ελληνική, εφόσον παραμένει στα πλαίσια του καπιταλισμού, είναι καταδικασμένη... Ανεξάρτητα απ’ αυτή τη γενική τοποθέτηση, όμως, σε περίπτωση δημοψηφίσματος, όπως αυτό που επιχείρησε ο Παπανδρέου στις αρχές Νοέμβρη, όπου τίθεται εκβιαστικά το δίλημμα ανάμεσα σε μια σειρά σκληρών αντιλαϊκών μέτρων και παραμονής στο €, η Αριστερά οφείλει να πει «όχι στο €». Διαφορετικά θα ‘ναι σα να συναινεί στις σκληρές αντεργατικές πολιτικές και θα υποσκάπτει τη δυνατότητά της να τις αντιπαλέψει... Αυτό είναι διαφορετικό από το να έχει στα συνθήματα της, σαν κεντρική πρόταση πάλης, την έξοδο από την ΕΕ και την επιστροφή στη δραχμή. Το μόνο που πετυχαίνει μια τέτοια τοποθέτηση είναι να δημιουργεί «εθνικές αυταπάτες» ότι μπορεί δηλαδή η Ελλάδα, με ένα πιο «προοδευτικό», «πατριωτικό» ή «ακηδεμόνευτο» καπιταλισμό να τα «καταφέρει καλύτερα».

Δηλαδή, προτείνει «όχι στο ευρώ» ως αντικαπιταλιστική δήλωση, χωρίς όμως να προτείνει «ναι στην δραχμή», που θα ισοδυναμούσε με «εθνική αυταπάτη». Έτσι το «Ξεκίνημα» δεν πιάνει την καυτή πατάτα· ουσιαστικά νίπτει τας χείρας του, αφήνοντας την σχετική απόφαση σε άλλους, αυτοπεριοριζόμενο στην κριτική οποιασδήποτε τέτοιας απόφασης.

Το ΚΚΕ

Μακράν όμως, αυτή η θεωρητική ανεπάρκεια της αριστεράς εκδηλώθηκε με τον πιο ιλαροτραγικό τρόπο στην στάση του ΚΚΕ. Από πολύ νωρίς ο Ριζοσπάστης είχε τεθεί εναντίον της ΟΝΕ, για λόγους παρόμοιους με αυτούς που είχαν εκθέσει δεκάδες άλλοι αναλυτές (οικονομική ανομοιογένεια, διαφορά ανταγωνιστικότητας μεταξύ των ενοποιούμενων οικονομιών, μικρή κινητικότητα εργατικού δυναμικού κλπ). Όμως είχε φροντίσει να διευκρινίσει τον ουδέτερο ρόλο που απέδιδε στο νόμισμα:⁵⁰

το κύριο πρόβλημα δεν είναι οι προσαρμοστικές δυσκολίες στη χρήση του καινούριου νομίσματος. Το κύριο ζήτημα είναι πολιτικό [...] δεν είναι ούτε η «εθνική» ή «ευρωπαϊκή» υπερηφάνεια που ενσωματώνεται σε ένα νόμισμα, ούτε ο βαθμός ευελιξίας, περιορισμού ή και κατάργησης της δυνατότητας άσκησης εθνικής νομισματικής και συναλλαγματικής πολιτικής. [...] Το ευρώ δεν είναι ούτε όχημα «εθνικής σωτηρίας» ούτε «εθνικής καταστροφής», ούτε μέσον απελευθέρωσης των παραγωγικών δυνατοτήτων ούτε δεσμά συγκράτησής τους.

Αυτή η πεποίθηση για την ουδέτερη φύση της νομισματικής πολιτικής και, κατ' επέκταση, του ρόλου του χρήματος, ήταν σε συμφωνία με την θεωρητική και ιδεολογική ανεπάρκεια του ΚΚΕ να χειριστεί ένα τέτοιο ζήτημα. Και μια μάλλον συνετή απόφαση.

Όμως, η χρηματοπιστωτική κρίση και η κρίση δημοσίου χρέους της Ελλάδας έθεσαν το δύσκολο αυτό ζήτημα στην δημόσια συζήτηση με επιτακτικό τρόπο, αναγκάζοντας το ΚΚΕ να παραβεί την συνετή του αποχή από την συζήτηση και να αρχίσει να εκφράζει άποψη. Αρχικά, σε συνέντευξη Τύπου της 7/6/2010 η Αλέκα Παπαρήγα χαρακτήρισε την έξοδο από το Ευρώ «όχι ταμπού»,⁵¹ όμως στις 30/5/2011 αποφάνθηκε ότι «η λύση 'έξω από το ευρώ και [επιστροφή στην] δραχμή' στις παρούσες συνθήκες είναι καταστροφική»,⁵² δήλωση που προκάλεσε σύγκρουση με την τάση «Αριστερό Ρεύμα» του Συνασπισμού και αντεγκλήσεις μεταξύ της ιστοσελίδας iskra.gr και του «Ριζοσπάστη».⁵³ Συνεχίζοντας τις παλινωδίες, στις 15/10/2011 στον τηλεοπτικό σταθμό Alter, η Α. Παπαρήγα πρότεινε την επιστροφή σε εθνικό νόμισμα.⁵⁴ Τελικά, διαπιστώνοντας ότι η όλη συζήτηση είναι μάλλον έξω από τα νερά του και το ιδεολογικό του οπλοστάσιο, το ΚΚΕ αναγκάστηκε να βρει οδό διαφυγής. Ιδανική αφορμή στάθηκε το δημοψήφισμα που ανήγγειλε ο ΓΑΠ. Έτσι, στις 3/11/2011 το ΚΚΕ αποφάνθηκε ότι το δίλημμα δραχμής-ευρώ είναι αποπροσανατολιστικό·⁵⁵ σε κατοπινή συνέντευξη στον ραδιοσταθμό Real FM στις 18/11/2011 η Α. Παπαρήγα αποδεσμεύτηκε από την όλη συζήτηση χαρακτηρίζοντας το θέμα αδιάφορο και μετατοπίζοντας την συζήτηση... στην λαϊκή εξουσία,⁵⁶ επανερχόμενη στην ασφαλή γραμμή στην οποία παρέμεινε το επόμενο διάστημα.⁵⁷

Συνοψίζοντας...

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι πρακτικώς όλες οι απόψεις έπεσαν στο τραπέζι, σε μια πρακτική που θυμίζει το κυνήγι ποντικών: βάζουμε αρκετές φάκες και κάποια θα δουλέψει. Αυτό επαληθεύει τον αποκλεισμό των οικονομικών από την σφαίρα των επιστημών, καθώς δεν έχουν προοδεύσει σε δυνατότητα πρόβλεψης πολύ περισσότερο από την αστρολογία. Χαρακτηριστικές αυτής της πρακτικής ήταν και οι συνεντεύξεις του Αλέξη Παπαχελά με «μερικά από τα καλύτερα μυαλά της οικονομικής επιστήμης», τα οποία υποστήριξαν με απόλυτη πειστικότητα τόσο την έξοδο από το ευρώ (Στέργιος Σκαπέρδας, Κώστας Λαπαβίτσας, Κώστας Αζαριάδης) όσο και την παραμονή σε αυτό (Κώστας Μεγήρ, Μιχάλης Χαλιάσος, Νίκος Βέττας, Χριστόφορος Πισσαρίδης).⁵⁸

Σήμερα

Στο σημείο αυτό σταματώ την λεπτομερή παράθεση των απόψεων που διατυπώθηκαν σχετικά με το νομισματικό ζήτημα, καθώς μέχρι σήμερα ανακυκλώνονται αυτούσιες με μικρές παραλλαγές. Αυτή όμως η διετία έντονης αντιπαράθεσης άρχισε να δημιουργεί και ένα πολιτικό υπόστρωμα στο οποίο το νομισματικό ζήτημα έπαιζε όχι έναν περιφερειακό, αλλά έναν κεντρικό ρόλο. Το ΕΠΑΜ, που ίδρυσε ο Δημήτρης Καζάκης τον Ιούλιο του 2011, λίγο αφού εγκατέλειψε την «Σπίθα» του Μίκη Θεοδωράκη, ετέθη υπέρ της αποχώρησης από την ευρωζώνη.⁵⁹ Στις βουλευτικές εκλογές της 6/5/2012, έλαβε το 0,92% των ψήφων, σε συνεργασία με την «Δημοκρατική Αναγέννηση» του Στέλιου Παπαθεμελή. Λίγο αργότερα, παρά τις πολιτικές καταβολές του, και παρά την θητεία του στην Ευρωβουλή, ο Αλέκος Αλαβάνος ίδρυσε το «Σχέδιο Β», που από τον Οκτώβριο του 2012 διατύπωνε την άποψη της εξόδου από την ευρωζώνη·⁶⁰ την επόμενη χρονιά συγκροτήθηκε και ως κόμμα με απόφαση της 19/5/2013⁶¹ και δήλωνε ότι θα συμμετάσχει στις ευρωεκλογές του 2014. Λίγες ημέρες νωρίτερα είχε προηγηθεί αντίστοιχη κίνηση από τον Θεόδωρο Κατσανέβα με την κίνηση «Δραχμή - Ελληνική Δημοκρατική Κίνηση Πέντε Αστέρων», κατά τα πρότυπα αντιστοίχου κινήματος του Ιταλού Μπέπε Γκρίλο.⁶²

Και το ζήτημα δεν αφορά πλέον σε περιθωριακούς κομματικούς σχηματισμούς, αλλά ακόμη και στον θεωρούμενο ως διεκδικητή της εξουσίας ΣΥΡΙΖΑ, που φαίνεται να ταλανίζεται από διαφωνίες επί του θέματος. Η «Αριστερή πλατφόρμα» του Παναγιώτη Λαφαζάνη έχει επανέλθει επανειλημμένως στο θέμα,⁶³ με την τελευταία να έρχεται λίγο πριν τις ευρωεκλογές του 2014 και να δημιουργεί τριβές με την ηγετική ομάδα.⁶⁴

Το σίγουρο είναι ότι κάποιες συζητήσεις δεν μπορούν να αποφεύγονται. Η συζήτηση που δεν έγινε με ψυχραιμία και άνεση την δεκαετία του 1990, ανακύπτει κατόπιν εορτής, βίαια και με πανικό. Ακόμη κι αν τα επιχειρήματα που ακούγονται είναι ορθά, θα οδηγήσουν άραγε σε μια παραγωγική πολιτική;

Παραπομπές